ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΠΡΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥΣ

Νεοελληνική απόδοση από το βιβλίο του Σεργίου Α. Νείλου. "Τα άξια υπό τον μόδιον".

Oι συμβουλές αποδίδονται σε ανώνυμο γέροντα της περίφημης μονής της Όπτινα.

Συμβουλές Γέροντος σε χριστιανούς που ζουν στον κόσμο

Η ΠΑΡΟΥΣΑ ζωή μας δόθηκε μόνο και μόνο για να δοξάζουμε το Θεό, να ευεργετούμε τον πλησίον και να αγωνιζόμαστε για την απόκτηση της Βασιλείας των Ουρανών, βαδίζοντας τη «στενή» και "τεθλιμμένη" οδό που μας υποδεικνύει το Ευαγγέλιο (Ματθ. 7:14).

Ο αγώνας τής ζωής αυτής αποδεικνύεται φορτίο δυσβάστακτο για όσους δεν πιστεύουν στο Θεό. Για εκείνους όμως που εμπιστεύονται την ύπαρξή τους στον Κύριό μας Ιησού Χριστό και ελπίζουν στη δική Του πρόνοια, η παρούσα ζωή γίνεται «ζυγός χρη­στός» και «φορτίον ελαφρόν» (Ματθ. 11:30).

Σας παρακαλώ, αδελφοί μου, αν θέλετε να ευαρε­στήσετε το Θεό, μην περιφρονείτε καμιά αρετή. Γιατί μπορούμε με πολλούς τρόπους να γίνουμε ευάρεστοι στο Θεό.

Η ευγενική συμπεριφορά στον πλησίον, ο παρή­γορος λόγος μας στον θλιμμένο, η υπεράσπιση τού αδικούμενου, η αντίδρασή μας στους κακούς λογι­σμούς, ο αγώνας μας στην προσευχή, η υπομονή, η ευσπλαχνία, η δικαιοσύνη και κάθε άλλη αρετή. Αυτά είναι που αναπαύουν το Θεό και προσελκύουν στην ψυχή μας τη δική Του χάρη, η οποία μας κάνει ικανούς να ξεπερνάμε και τις πλέον ανυπέρβλητες δυσκολίες τής ζωής.

Επιδιώξτε τη σωτηρία σας ευαρεστώντας το Θεό πρωτίστως με την αρετή τής αγάπης. Αυτό να είναι το μοναδικό σας μέλημα: το πώς θα γίνετε πλούσιοι σε αγάπη. Εκείνος που έχει αγάπη, έχει μέσα του τον ίδιο το Θεό.

Να ζείτε μέσα στην αγάπη τού Θεού· αυτή να είναι οδηγός σας, αυτή αναπνοή σας. «Ο Θεός, αγά­πη εστί, και ο μένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ μένει και ο Θεός εν αυτώ» (Α' Ιω. 4:16). Με την αγάπη τού Θεού η πικρή ζωή γίνεται γλυκιά και όμορφη.

Αν ζείτε με άλλους, διακονείστε τους πρόθυμα σαν να υπηρετείτε τον ίδιο το Θεό. Και μην απαιτεί­τε αγάπη για την αγάπη σας, μήτε την ευγνωμοσύνη για τις θυσίες που κάνετε, μήτε τον έπαινο για την ταπείνωσή σας.

Μην είστε βλοσυροί και απλησίαστοι. Συμπερι­φερθείτε σαν τα άκακα παιδιά και, αν χρειαστεί, βοη­θείστε πρόσχαρα τον πλησίον σας. Προσοχή, μην τον προσβάλετε έστω και με το βλέμμα σας. Να τον αγαπάτε ολόθερμα, γιατί η αξία του είναι ανεκτίμητη. Είναι μέλος του Χριστού. Γι' αυτόν έχυσε το αίμα Του ο Κύριος.

«Η αγάπη», λέει ο Απόστολος, «καλύψει πλήθος αμαρτιών» (Α` Πετρ. 4:8). Πότε θα συμβεί αυτό; Ό­ταν εσείς γίνετε η παρηγοριά των θλιμμένων, η ανα­ψυχή των δυστυχισμένων, ο προστάτης των φτωχών, ο κηδεμόνας των ορφανών, η ανακούφιση των ασθενών, ο χειραγωγός των πλανεμένων, ο πρόθυ­μος βοηθός κάθε χριστιανού. Γι' αυτή σας την αγάπη προς τούς ελάχιστους αδελφούς τού Χριστού, προς τα δικά Του τίμια μέλη, ο Κύριός μας θα εξαλείψει τις αμαρτίες σας και θα σας αξιώσει να Τον βλέπετε· «πρόσωπον προς πρόσωπον» (Α' Κορ. 13:12) στην αιώνια βασιλεία Του.

Αποφεύγετε τα λόγια και τις πράξεις που μπο­ρούν να σκανδαλίσουν ή να προσβάλουν τούς αδελ­φούς σας. Τις προσβολές όμως των άλλων εσείς να τις δέχεστε σαν δώρο Θεού. Είναι το όπλο που σας προσφέρει ο ίδιος ο Κύριος για να νεκρώσετε τα πά­θη που φωλιάζουν στην ψυχή σας.

Μην ανταποδίδετε τούς ονειδισμούς ή τις θλίψεις που τυχόν σάς προξενούν. Δείξτε υπομονή και μη θελήσετε ποτέ να πικράνετε κανένα. Να είστε τότε σίγουροι πως και το δικό σας όνομα θα συγκαταριθ­μηθεί στα ονόματα των αγίων «των γεγραμμένων εν τω βιβλίω της ζωής» (Αποκ. 21:27).

Να μη θυμάστε με λύπη το κακό που σας προξένη­σε ο αδελφός σας, για να μη θυμηθεί και ο Κύριος τις δικές σας αμαρτίες για τις οποίες σας συγχώρεσε.

Το κακό να το νικάτε με το καλό. Το κακό δεν διορ­θώνεται ποτέ με το κακό (πρβλ. Ρωμ. 12:21 ).

Πριν πείτε οτιδήποτε, σκεφθείτε μήπως με τα λό­για σας προσβάλετε το Θεό ή τον πλησίον σας.

Προτού επισκεφθείτε τον αδελφό σας, θέστε ως όρο στον εαυτό σας να διατηρήσετε και μετά την ε­πίσκεψή σας την ίδια αγαθή διάθεση και αγάπη που τρέφετε και τώρα απέναντί του, ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο θα σας υποδεχθεί εκείνος.

Σε κάθε προστριβή με τον πλησίον σας εξετάστε πρώτα τον εαυτό σας. Ασκώντας αυστηρή αυτοκριτι­κή, σχεδόν πάντα θα διαπιστώνουμε πως αιτία τής δυσαρέσκειας είναι ο ίδιός μας ο εαυτός.

Μην προβάλλετε δικαιολογίες. Αποφεύγετε τις διενέξεις. Συμπεριφερθείτε με συγκατάβαση στον πλησίον σας, ανάλογα με το χαρακτήρα και την ηλι­κία του. Φανείτε με κάθε τρόπο παρήγοροι σε όλους και στον καθένα χωριστά.

Υπομένετε αγόγγυστα τους κακούς τρόπους του αδελφού σας, την αγανάκτησή του, την οργή του, τις απερισκεψίες του.

Όταν βλέπετε κάποιο αίσθημα αντιπάθειας προς τον πλησίον ν' αγγίζει την ψυχή σας, αγωνιστείτε να το διώξετε. Υποχρεώστε τον εαυτό σας να εξυπη­ρετήσει και να διακονήσει με κάθε τρόπο τον συγκεκριμένο αδελφό. Πιέστε τον εαυτό σας στην εξής προσευχή: «Κύριε, σώσε το δούλο Σου (τάδε) και με τις άγιες προσευχές του ειρήνευσε και τη δική μου ψυχή». Βλέποντας ο Κύριος αυτή την καλή σας προ­αίρεση, όχι μόνο θα ξεριζώσει από μέσα σας την αντιπάθεια, μα και θα σκορπίσει ανάμεσά σας την αγία Του αγάπη.

Οι φιλονικίες ταράζουν την ψυχή και μάς αποστε­ρούν την ειρήνη. Σε κάθε φιλόνικο λογισμό αντιπα­ραθέστε τη γλυκιά ευχή του Ιησού, το «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με».

Μη θίγετε με τα λόγια σας την τιμή του πλησίον. Να χρησιμοποιείτε τη γλώσσα μόνο για να δοξάζετε το Θεό και για να λέτε λόγους ψυχωφελείς στους α­δελφούς σας. Αν θελήσετε να κακολογήσετε κάποι­ον, θυμηθείτε πρώτα τις δικές σας αμαρτίες – όλες εκείνες που κάνατε από τα νεανικά σας χρόνια μέχρι σήμερα -, κατηγορήστε τον εαυτό σας γι' αυτές και αποφύγετε έτσι την καταλαλιά. Μην ξεχνάτε ποτέ πώς η ενασχόληση με τα σφάλματα των άλλων απο­τελεί σοβαρό παράπτωμα.

Πολεμήστε με κάθε τρόπο το πάθος τού θυμού, και, με τη βοήθεια τού Θεού, αυτό θα υποχωρήσει. Αν τυχόν νευριάσετε ή οργιστείτε, είναι προτιμότερο να μην πείτε τίποτε. Απομακρυνθείτε ή, αν κάτι τέτοιο δεν είναι εύκολο, κλείστε σφιχτά τα χείλη σας για να μην παταχθεί έξω η οργισμένη φλόγα που καιει στην ψυχή σας και αναστατώσει όλο σας το περιβάλλον. Η σιωπή και η προσευχή είναι το καλύτερο φάρμακο γι' αυτές τις στιγμές. Όταν η φλόγα του θυμού σβή­σει και η καρδιά σας γαληνέψει τότε μόνο μπορείτε να πείτε με ασφάλεια λόγους ωφέλιμους.

Αν εσείς γίνατε αφορμή να πικραθεί ο αδελφός σας, χρησιμοποιήστε κάθε τρόπο για να απαλλαγεί από τη λύπη που του δημιουργήσατε.

Παρατηρήστε τον εαυτό σας και θα διαπιστώσετε πώς μόνο τότε είστε αναπαυμένοι με όλα, όταν υπάρχει μέσα σας η υπομονή, η ταπεινοφροσύνη, η υπακοή, η αγάπη.

Η σωτηρία μας δεν βρίσκεται στην πολυλογία, αλλά στη σιωπή και στην άγρυπνη προσοχή τού εαυτού μας.

Μην κρίνετε ποτέ τον πλησίον σας, είτε ζει ενά­ρετα είτε ζει αμαρτωλά. «Συ τις ει ο κρίνων αλλό­τριον οικέτην; τω ιδίω Κυρίω στήκει ή πίπτει σταθή­σεται δε· δυνατός γαρ εστίν ο Θεός στήσαι αυτόν» (Ρωμ. 14:4).

Σε κάθε περίσταση παραδοθείτε στο θέλημα του Θεού. Αυτό είναι το πλέον σωτήριο για σας.

Προσέχετε να μη δυσανασχετήσετε μπροστά σε οποιαδήποτε δυσκολία. Oι θλίψεις δεν παρουσιάζο­νται τυχαία στη ζωή μας, αλλά παραχωρούνται από την πρόνοια του Θεού, με σκοπό τον αγιασμό και τη σωτήρια μας. Γι' αυτό το σκοπό παραχωρήθηκε και στον Απόστολο Παύλο να βρεθεί μπροστά σε μύρι­ους κινδύνους: "Κινδύνοις ποταμών, κινδύνοις ληστών, κινδύνοις εκ γένους, κινδύνοις εξ εθνών, κιν­δύνοις εν πόλει, κινδύνοις εν ερημία, κινδύνοις εν θαλάσση, κινδύνοις εν ψευδαδέλφοις...» (Β' Κορ. 11:26).

Γνωρίζοντας αυτή την αλήθεια, μην ασχολείστε με το ποιος και γιατί σας αδίκησε. Θυμηθείτε μόνο πως χωρίς παραχώρηση Θεού κανείς δεν θα τολμούσε να σάς ακουμπήσει. Καλύτερα, λοιπόν, να ευγνωμονεί­τε τον Κύριο, γιατί οι δοκιμασίες που Αυτός επιτρέ­πει αποδεικνύουν πως είστε δικά Του παιδιά. Αυτός φροντίζει για σάς και με κάθε τρόπο σάς καθοδηγεί στη βασιλεία των ουρανών. «Ει παιδείαν υπομένετε, ως υιοίς υμίν προσφέρεται ο Θεός· τις γαρ εστίν υι­ός ον ου παιδεύει πατήρ;» (Εβρ. 12:7).

Στις στιγμές τής απελπισίας να θυμάστε πώς δεν σάς εγκατέλειψε ο Κύριος, αλλά μάλλον εσείς Τον λησμονήσατε.

Να τι σας συμβουλεύω για τις ώρες τής μοναξιάς σας: Να επικαλείστε ακατάπαυστα το όνομα τού Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Και βιάζετε σε τούτο το έργο τον εαυτό σας, όσο κι αν αυτός δυσφορεί και αντιδρά.

Η καχυποψία δεν αρμόζει σε χριστιανούς, γι' αυτό μην την αποδέχεσθε. Διάκριση μάλλον απαιτεί α­πό μάς ο Θεός και προσοχή και σύνεση. «Γίνεσθε φρόνιμοι ως οι όφεις και ακέραιοι ως αι περιστεραί» (Ματθ. 10:16).

Να βαδίζετε πάντα τη μέση οδό. Τα άκρα σε καμιά περίπτωση δεν ωφελούν.

«Ουχ υμών εστι γνώναι χρόνους ή καιρούς ους ο πατήρ έθετο εν τη ιδία εξουσία» (Πραξ. 1:7). Αυτό ζήτησε ο Χριστός από τους Αποστόλους. Αυτό θέ­λει και από κάθε γνήσιο δούλο Του. Να μην πολυ­πραγμονεί δηλαδή για τα μελλοντικά (συντέλεια του κόσμου κ.ά.).

Σε όλη σας τη ζωή μην ξεχνάτε, πριν από κάθε σας ενέργεια, να ρωτάτε τον εαυτό σας: «Αυτό που προτίθεμαι να κάνω μήπως είναι αντίθετο στο θέλη­μα τού Θεού; Μήπως είναι επιζήμιο για την ψυχή μου; Μήπως είναι άδικο για τον αδελφό μου;» Αν μετά από μια τέτοια αυστηρή αυτοεξέταση η συνεί­δησή σας δεν διαμαρτύρεται, μπορείτε ακίνδυνα να πραγματοποιήσετε την επιθυμία σας. Αν όμως η συνείδησή σας ελέγχει, συγκρατηθείτε και αποφύγε­τε την εκτέλεσή της.

Να εργάζεστε προσεκτικά και χωρίς βιασύνη. Τό­τε όλα σας τα έργα θα στέφονται με επιτυχία.

Να θεωρείτε τον εαυτό σας ως τον πλέον αμαρτωλό και «έσχατον πάντων» (Α' Κορ. 15:8).

Κόσμημα και καλλονή όλων των αρετών είναι η ταπείνωση. Αυτή είναι για την ανθρώπινη ψυχή ό,τι είναι η βροχή για την ξεραμένη γη. Η αληθινή ταπεί­νωση έχει την αρχή της στον ταπεινό Ιησού Χριστό. «Μάθετε απ' εμού», μάς προτρέπει ο Κύριος, «ότι πράός ειμι και ταπεινός τη καρδία, και ευρήσετε ανάπαυσιν ταις ψυχαίς υμών» (Ματθ. 11:29).

Σ' αυτή την αρετή αναπαύεται και ευαρεστείται ο Θεός. «Επί τίνα επιβλέψω;», λέει ο Ίδιος, «αλλ' ή ε­πί τον ταπεινόν και ησύχιον και τρέμοντα τους λόγους μου» (Ησ. 66:2).

Αλλά τι είναι ταπεινοφροσύνη;

Ταπεινοφροσύνη είναι το να λογαριάζεις τον εαυ­τό σου ως τον μεγαλύτερο αμαρτωλό, το να μην προσβάλλεις, να μην εξουθενώνεις και να μην κατακρίνεις κανέναν, αλλά να βλέπεις μόνο τις δικές σου αμαρτίες. Ταπεινοφροσύνη είναι το να μην επιζητείς επαίνους, πλούτη, δόξες και τιμές, θεωρώντας εντε­λώς ανάξιο τον εαυτό σου για κάτι τέτοια.

Ο ταπεινός άνθρωπος υπομένει με ανδρεία τις προσβολές, τις ύβρεις, τις κατηγόριες, πιστεύοντας βαθιά πως αυτά του αξίζουν. Σε όλους συμπεριφέρε­ται χαρούμενα. είναι πρόθυμος vα προσφέρει με α­γάπη τις υπηρεσίες του σε οποιονδήποτε. Δεν δίνει καμιά σημασία στα καλά του έργα και πολύ περισσό­τερο δεν κάνει λόγο γι’ αυτά αν δεν υπάρχει ανάγκη.

Μια τέτοια ταπεινοφροσύνη εύχομαι, παιδιά μου, να σας χαρίσει ο Κύριος, γιατί αυτή θα σας ελευθε­ρώσει από τα δεσμά τής αμαρτίας και θα σάς οδηγή­σει στην αγάπη Εκείνου που "εταπείνωσεν εαυτόν μέχρι θανάτου, θανάτου δε σταυρού" (Φιλ. 2:8).

Oι πεδιάδες που βρίσκονται χαμηλά είναι σχεδόν πάντα εύφορες και καρπερές, ενώ τα ψηλά βουνό παραμένουν συνήθως άγονα. Και τα στάχυα που στέκονται όρθια είναι άδεια, ενώ όσα γέρνουν χαμη­λά είναι γεμάτα από σπόρους. Αποκτήστε λοιπόν κι εσείς καρδιά ταπεινή και θα πλουτίσετε με καρπούς πνευματικούς που θα εξασφαλίσουν τη σωτηρία σας.

Οι γόνιμες πεδιάδες ποτίζονται με τη βροχή που πέφτει από τον ουρανό και με τα νερά που κατεβαί­νουν από τα βουνά. Παρόμοια και οι ταπεινοί άνθρωποι δέχονται από τον ουρανό πλουσιοπάροχα τη χά­ρη του Αγίου Πνεύματος και υψώνονται πνευματικό σαν τα ψηλά βουνά. Αν λοιπόν και η δική σας ύπαρξη παραδοθεί ταπεινά στο θείο θέλημα και αποξενω­θεί από την αμαρτία, τότε θα σας επισκεφθεί το Ά­γιο Πνεύμα, ο Παράκλητος Θεός, και θα εγκαταστα­θεί μόνιμα στην ψυχή σας.

Ανταλλάξτε την αριστοκρατική σας καταγωγή με την τιμημένη δουλεία τού Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Αντισταθείτε στην καλοπέραση και τη χλιδή, και μην υπερηφανεύεστε απέναντι στους αδελφούς σας. Ε­νώπιον τού Θεού είμαστε όλοι ίσοι. Άλλωστε ο Κύ­ριος με τα ίδια λόγια μάς καλεί όλους στην πνευματική Του τράπεζα: «Λάβετε φάγετε· τούτο εστι το σώ­μα μου... Πίετε εξ αυτού πάντες· τούτο γαρ εστί το αί­μα μου το τής καινής διαθήκης το περί πολλών εκχυ­νόμενον εις άφεσιν αμαρτιών» (Ματθ. 26:26-28).

Τον ευρύχωρο δρόμο ξεχάστε τον πλέον! Ο εύ­σπλαχνος Κύριος σας οδηγεί στη βασιλεία των ουρανών μέσα από τη στενή πύλη. Ο εύκολος δρό­μος θα σάς οδηγήσει στην αιώνια καταστροφή. Δεν είναι, άλλωστε, τώρα καιρός για γλέντια και πανηγύ­ρια. Το Ευαγγέλιο μάς λέει πώς είναι «μακάριοι οι κλαίοντες vυν» (Λουκ. 6:21), όχι εκείνοι που γλε­ντούν και ξεφαντώνουν.

Αν ζητάτε από κάποιον κάτι, να το ζητάτε με την υπομονή της Χαναναίας (Ματθ. 15:21-28).

Φυλάξτε το στόμα σας από λόγια περιττά και α­νώφελα· ασκηθείτε στην προσευχή του Ιησού· εγκρατευθείτε· και ο Κύριος θα σάς περιβάλλει με το ανεκτίμητο δώρο τής αγάπης Του.

«Απόδοτε τα Καίσαρος Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ» (Μαρκ. 12:17). Καθώς, λοιπόν, το σώμα θα κινείται για τις αναγκαίες εργασίες, η καρδιά θα πρέ­πει να παραμένει ολόκληρη δοσμένη στο Θεό. Έτσι μόνο θα καταφέρουμε, μέσα σ' αύτή τη σύγχρονη Βαβυλώνα, να μην ξεχάσουμε τον αληθινό μας προορισμό, την άνω Ιερουσαλήμ.

Να αγαπάτε τον Κύριο και να προσεύχεστε με τη βεβαιότητα ότι Αυτός είναι ο Πατέρας σας.

Ταπεινωθείτε μπροστά σ’ όλους τούς αδελφούς σας, και ο Κύριος, ο καλός σας πατέρας, θα χαρεί για την ταπείνωσή σας και θα σας αγκαλιάσει με την αγάπη Του.

Αν τώρα δεν νιώθετε καμιά παρηγοριά από την προσευχή σας, να είστε σίγουροι πώς ο Κύριος σάς ετοιμάζει θείες παρηγοριές στο μέλλον. Συνεχίστε να προσεύχεστε ακούραστα, και σύντομα θ' απολαύσετε τη δική Του γλυκύτητα. «Υπομένων υπέμεινα τον Κύριον, και προσέσχε μοι και εισήκουσε της δεή­σεώς μου και ανήγαγέ με εκ λάκκου ταλαιπωρίας και από πηλού ιλύος και έστησεν επί πέτραν τούς πόδας μου και κατεύθυνε τα διαβήματά μου και ενέβαλεν εις το στόμα μου άσμα καινόν, ύμνον τω Θεώ υμών» (Ψαλμ. 39:2-4).

Όταν βλέπετε να σάς πολιορκούν η αθυμία, η με­λαγχολία, η οκνηρία και η ακηδία, τότε βιάστε την καρδιά και τα χείλη σας στο έργο τής προσευχής: «Κύριε, σώσον ημάς, απολλύμεθα» (Ματθ. 8:25). Σκεφθείτε πώς αυτές οι στιγμές τής οκνηρίας μπορεί να είναι οι τελευταίες τής ζωής σας... Σε λίγο ίσως θ' ακολουθήσει ο θάνατος... Και μετά η Κρίση του Θεού... Αφήστε, λοιπόν, κατά μέρος τη ραθυμία και τη ραστώνη.

Αν δεν απαρνηθεί ο άνθρωπος το δικό του θέλη­μα, δεν θα μπορέσει να βάλει αρχή στο έργο τής σω­τηρίας του ούτε, πολύ περισσότερο, να σωθεί. Γι' αυτό, παιδιά μου, ζητάτε από τον Κύριο να σάς βοηθή­σει για να κόψετε το θέλημά σας.

Για την ψυχική σας ωφελεία, υποταχθείτε τελείως ατά προστάγματα του ουρανίου Πατέρα μας, αγαπή­στε την ησυχία και ασκηθείτε στην αδιάλειπτη προσευ­χή τού Ιησού. Όσο ο Κύριος παραμένει στην καρδιά σας, τόσο θα αυξάνουν μέσα σας η υπομονή, η αγά­πη και η ταπείνωση.

Το μόνο που εύχομαι για την παρούσα ζωή σ' ε­σάς και στον εαυτό μου είναι η κάθαρση από τα πάθη μας. Παρακαλώ τον Κύριο να χρησιμοποιήσει οποιο­δήποτε μέσο, προκειμένου να ξεπλυθούν οι ανομίες μας - έστω κι αν αυτό θα είναι περιφρονήσεις τού κόσμου, ονειδισμοί και εξουθενώσεις, πράγματα δηλαδή που δύσκολα αποδέχεται η κοινή λογική. Στην πνευματική ζωή πρέπει να βαδίζουμε έχοντας οδηγό τις εντολές του Χριστού και όχι την ανθρώπι­νη λογική.

Ακόμα κι αν τα καλά μας έργα γίνονται στο όνομα τού Θεού, δεν είναι αυτά που πρωτίστως μάς σώζουν, αλλά το έλεος τού Θεού. Αυτό το θείο έλεος ας σκεπάζει κι εσάς, τούς φίλους μου, όλες τις ημέρες της ζωής σας. Όλοι σας, δίκαιοι και αμαρτω­λοί, στον φιλεύσπλαχνο Κύριό μας Ιησού Χριστό να καταφεύγετε και σ’ Αυτόν να στηρίζετε την ελπίδα σας, γιατί αυτή «η ελπίς ου καταισχύνει» (Ρωμ. 5:5).

Μην περιφρονείτε τούς λόγους μου και μην τούς νομίζετε δυσκολοεφάρμοστους. Για τον Κύριο και με τον Κύριο, τα δύσκολα γίνονται εύκολα και τα δυσά­ρεστα ευχάριστα. «Ο γαρ ζυγός αυτού χρηστός και το φορτίον αυτού ελαφρόν εστί» (πρβλ. Ματθ. 11:30).